Yıldırımdan Korunma Tesisatı Nasıl Planlanmalı ?
Yurdumuzda Binaların Yıldırımdan Korunma Tesisatının planlanmasındayaklaşık otuz yıldan beri radyoaktif, elektronik veya başka esaslarlaçalışan muhtelif yıldırım darbesinin düşeceği noktayı öncedenbelirlediği iddia edilen paratoner tesisleri kullanılmaktadır.
İngilizce Early Streamer Emission (ESE) Terminal olarak adlandırıan,türkçesi de Akım Yolunu Önceden Yayan anlamına gelen özel yakalamauçlarının kullanılması suretiyle yapılan bu tür yıldırımdan korunmatesisatının, kullanılan elemanın özellik ve karakteristiklerine bağlıolarak belli çaplarda koruma alanı meydana getirdiği ve tesisedildikleri yapıları bu çaplar altında kaldıkları takdirde koruduklarıgerek imalatçıları ve gerekse yurdumuzdaki temsilcileri tarafındanifade edilmektedir.
Hatta ESE tipi yakalama uçlarından bir çeşidi olan radyoaktifparatonerler, yapıların yıldırıma karşı korunması ile ilgili TürkStandardı TS 622 içinde yer almış ve yurdumuzda bunların kullanılmasıhem yasal bir hal almış hem de bir hayli yaygın hale gelmiştir.
Radyoaktif paratonerlerin kullanılması, geçtiğimiz yıl, çevreye verdiği olumsuz etkiler gerekçe gösterilerek kaldırılmıştır.
Yönetmeliklerin durumu
ESE tipi yakalama ucu imalatçıları, özellikle Avustralya, Fransa veAmerika'da bulunan ESE imalatçıları, gerek Avrupa ve gerekse AmerikaBirleşik Devletlerinde bu tip yakalama uçlanrının Yapıların YıldırımdanKorunması ile ilgili standardlarda yer alması için büyük gayret sarfetmişler ve halen etmektedirler.
NFPA, imalatçıları baştan refüze etmemiş ve ESE yakalama uçları ileilgili bir standard hazırlamak üzere 1991 yılında bir Teknik Komiteteşkil etmiştir. Bu komite NFPA 781 sayı ile bir imalatçı standardını1994 yılında hazırlayarak, onaylanıp yürürlüğe konulması için NFPA'ya (Amerikan Yangından Korunma Birliği ) takdim etmişlerdir. NFPA danışmakurulu bu standard teklifinin değerlendirilmesini Amerikan Standardlarve Teknoloji Enstitüsüne havale etmiş ve enstitünün değerlendirmesonuçlarını müzakere etmek ve imalatçılar tarafından teklif edilmişolan standardı resmen kabul edip etmemek üzere 1995 yılında birtoplantı düzenlemiştir. Bu toplantının sonunda NFPA 781 sayılıstandardın kabul edilmemesi ve standardın hazırlanması için kurulmuşolan Teknik Komitenin dağıtılmasına NFPA danışma kurulunca kararverilmiştir.
Avrupa'da Fransa'nın başı çektiği ve İspanya ve Yugoslavya'nın da dahilolduğu üç ülkenin dışında hiçbir ülkede ESE tipi yakalama uçlarıstandardlarda yer almamaktadır.
Buna ilave olarak yapıların yıldırımdan korunması ile ilgili IEC 1024-1ve CENELEC tarafından tavsiye edilen Avrupa Normu ENV 61024-1metinlerinde de ESE tipi terminallere yer verilmemiş bulunmaktadır.
Bilimsel çalışmalar
Bu konuda ilk deneysel çalışma sonuçları Prof. Dr. Ing. Herbert Baatztarafından 1972 yılında ETZ-A Band 93'te yayınlanmıştır. Bu makalederadyoaktif yakalama uçlarının yıldırımdan korunmayı olumlu yöndeetkilemediklerinin deneysel ve bilimsel olarak ispatı yapılmıştır.
Yapıların "Harici Yıldırımdan Korunması" 'nı tarif eden DIN 57185 Kısım1/VDE 0185 Kısım 1 madde 5.1.1.1.'de yakalama düzenlerindeki radyoaktifizotopların yıldınmdan korunma için hiçbir pratik faydası olmadığı daifade edilmektedir.
Nisan 1989 tarihinde IEEE Transactions on Power Delivery, Vol 4, No.2'de yayınlanan "An Experimental Study Of Ionizing Air TerminalPerformance" adlı makalede etrafını iyonize eden yakalama uçlarının adiyakalama uçlarına nazaran daha etkili oldukları belirtilmiş ancak buyazı hakkında fikir beyan eden Dr. G. Carrara, J. S. Grant, Dr. A. C.Liew, Prof. Menemenlis ve Dr. Mousa yapılan değerlendirmelerin taraflıolduklarını yazılı olarak ifade etmişlerdir.
01.10.1997 yılında IEE Proceedings - Sci. Meas. Technol., 144'teyayınlanan ESE terminalleri hakkında A. C. Liew, M. Darvenzia veMackerras D. tarafından yazılmış bulunan makalede de ESE tipi yakalamauçlarının basit yakalama ucuna nazaran hiçbir üstünlüğü olmadığıbelirtilmektedir.
University of Manchester Institute of Science and Technology veStrathclyde University ( her ikisi de İngiltere'de ) tarafından yapılanaraştırmalarda da ESE tipi yakalama uçlarının standard basit yakalamauçlarına nazaran hiçbir üstünlüğü görülmemiştir.
Amerikan Yıldırımdan Korunma Güvenlik Enstitüsü ( National LightningSafety Institute ) tarafından yayınlanmış olan mesaja göre, YıldırımdanKorunma Hakkındaki Uluslararası Konferansın ( ICLP=InternationalConference on Lightning Protection ) bilimsel komitesinin ABD, Japonya,İngiltere ve Avrupa'nın çeşitli ülkelerinden 17 üyesi, taslak standardNFPA 781'in yeniden değerlendirilmesi kapsamında, 26 Şubat 1999tarihinde NFPA'ya gönderdikleri yazıda özetle aşağıdaki hususlarıbelirtmişlerdir.
Yıldırımdan korunma, güvenlikte birinci derecede önceliklidir. Korumasistemleri ve araçları insanların güvenliğini temin etmek, yangınriskini, ekipman ve sistemlerin hasarını, üretim kesintilerini veaksamalarını azaltmak amacı ile temin ve tesis edilirler. Bu gerekleriyerine getirmek, ekonomik kayıplar da dahil kanuni takiplerdenkurtulabilmek için yıldırımdan korunma sistemlerinin bilimsel olarakispatlanmış ve münakaşa edilemeyecek teknik delillere dayanması şarttır.
ESE tipi yakalama uçlarının taslak standardda tarif edilen şekilleri ile bu güvenliği temin etmeleri mümkün değildir.
Değerlendirme ve tavsiye
Yukarıda ana hatları ile belirtildiği gibi, IEC, CENELEC, NFPA, VDE, BSve teknolojinin öncüsü olan diğer ülke standardları tarafından kabuledilmemiş bulunan ve basit yakalama uçlarına nazaran hiçbir üstünlüksağlamadığı bilimsel olarak da belirlenmiş olan ESE tipi yakalamauçlarının, yapıların yıldırımdan korunma tesisatı planlanırkenkullanılması hususunda yukarıda açıklanan bilgilerin gözönündebulundurulması daha doğru olacaktır.
Bunun yerine temel topraklaması yapılarak, bunun yapıda oluşturulacakolan Faraday kafesi ile birleştirilmesi, yıldırımdan korunmatesisatının, hem dünyadaki bütün yönetmeliklere uygun, hem işlerliğibilimsel olarak kanıtlanmış, hem de maliyeti yüksek olmayan şekildeyapılmış olmasını sağlayacaktır.
Güvenlikte birinci derecede öncelikli olan yıldırımdan korunmatesisatının bilimselliği kanıtlanmamış olan ESE tipi yakalama uçlarınaemanet edilmesinin ne derece doğru bir eylem olduğu, yıldırımdankorunma tesisatını planlayan mühendisler tarafından çok iyideğerlendirilmelidir.